Artık pilotların düşman uçağının arkasına geçip füzeyi kilitlemesi devrinin kapandığını, pilotun yeni kasklar ve füzeler sayesinde havada göz teması sağladığı herhangi bir hedefe yan hizasında bile olsa, sadece bakarak füze kilitleyebildiğini daha önce söylemiştik. Özetle Isı (infrared-IR) güdümlü füzelerin gözle temas sağlanan yan hizasında, hatta 3-9 hattının arkasına IR füzelerin ateşlenmesinin başarısı veya başka bir değişle hedef uçağa ne kadar geniş bir açı ile angaje olabilmesi high off boresight (yüksek yanal görüş açısı) kabiliyetine bağlıdır (3-9 hattı: saatin tam ortasında olduğunuzu düşündüğünüzde, önünüzün 12’yi gösterdiği konumdur).
Contents
HIGH-OFF-BORESIGHT / YÜKSEK YANAL GÖRÜŞ AÇISI
High off boresight tabirini “yüksek yanal görüş açısı” olarak çevirebiliriz. IR füzelerin ateşlenmesi sırasında “boresight” ekseninden ne kadar sapabileceğini gösteren bir açı değeri vardır. Buna off boresgiht yani yanal görüş açısı denir. Örneğin bir IR füze normal şartlarda atmadan önce kilitlenir. Bu kilitlenme için şöyle bir işlem dizisi yapılır;
(IR yani ısı güdümlü füzeler genelde kısa menzilli olup, uçağın ısı yayan parçalarının kızılötesi ışınlarını takip ederler. İstisnai olarak Rus ve Fransız yapımı birkaç orta menzilli IR füzede bulunmaktadır)
Füze arayıcı başlığının baktığı nokta HUD ekranında (ekranı 1.bölümde açıklamıştım) missile diamond adı verilen bir sembolle gösterilmektedir. Radar kilidi atılmış hedef ile diamond üst üste getirilince füze arayıcısı da aynı hedefe kilitlenir ve missile tone adını verdiğimiz bir düdük sesi ile pilota füzenin kilitlendiği haber verilir (Atış radar kilidi yardımı ile de yapılabileceğinden).
Arkasından pilot “release” butonuna basarak ateş eder ve füze hedefe doğru yola çıkar. (Bkz; TÜRKİYE’NİN EN KRİTİK 25 SAVUNMA SANAYİ PROJESİ)
Tahmin edileceği üzere bu sekansta füzenin arayıcısının baktığı yerin HUD ekranında diamond ile gösterilmesi gerekmektedir. Dolayısı ile off boresight açısı HUD görüş alanı ile sınırlıdır.
Pe ki bir de şöyle bir ihtimali düşünelim. Bir füze düşünün ki, görüş açısı HUD ekranından çok daha geniş olsun veya atıldıktan sonra hızla çok yüksek yanal dönüşler yapabilsin. İşte bu füze high off boresight yüksek yanal açılı bir füzedir. Bu tip bir füze için iki olasılık söz konusudur.
1-Füze arayıcı başlığı çok geniş açıya bakabilmektedir. Eğer füze bu sınıfa giriyorsa, füzeyi atmak için hedefe radar kilidi atmaya gerek yoktur. Pilotun kafasındaki bir HMS (kaska monteli nişangâh) baktığı yere füze arayıcısı otomatik döndürülür. (T-129 Atak helikopterinin burnundaki topun pilotun baktığı yöne dönerek ateş edebilmesi gibi) HUD bakış açısı yeterli olmadığı için kasklı nişangâh zorunludur.
Yani HUD ekranı dışında kalan alanlardaki hedefler kaskla takip edilir. Füze yine kaskın baktığı yerdeki hedefe baktığı için, füze atılmadan önce yan tarafta olan hedefe kilitlenir, düdük duyulur ve atış yapılır (düdük sesi kuvvetli bir cızıldama gibidir). Bu tip bir füze Lock on before launch (LOBL) füzedir. Yani high off boresighttır ama atılmadan kilitlenmesi gerekir. Bu füzenin avantajı arayıcı görüş alanı genişliğinden kaynaklanır. HUD olmadan da kullanılır, hatta geniş alan avantajını tam değerlendirmek için HUD’sız ama kasklı (HMS) kullanım ve müthiş bir görüntü işlem algoritması gerekir (kaskta hedef takibi için).
2-Füze arayıcı başlığı bakış açısı dardır, ancak füzenin çıkar çıkmaz yanal hareket yeteneği vardır. Bu tip bir füzeyi de yine kasla nişan aldığını bir hedefe doğru, yani tam yana atabilirsiniz. Ama bu sefer füzeye hedefin sadece yönünü, koordinat, hız ve ivmesini aktarırsınız. Füze çıkar çıkmaz hedefin olduğu yere doğru döner ve hedefi görünce de (kendisi) kilitlenir. Bu tip bir füze ise Lock on after launch (LOAL) bir füzedir.
Avantajı bir önceki tip gibi yanda yer alan (ön segment içinde olmayan) hedeflere de atılabilmesidir. Ancak bu füzenin hedefe atılmadan önce kilitlenme zorunluluğu yoktur. Dolayısı ile daha ivedi atılabilir. Yani operasyonel zaman kaybı bir önceki füzeye kıyasla birkaç saniye dahi olsa daha azdır. Ancak bu füzenin temel zaafı, kilitlenmeden atılıp, hedefi sonradan bulması beklendiği için vuruş olasılığının hedef hareketine çok daha yoğun şekilde bağımlı olmasıdır.
High off boresight büyük bir avantajdır. Ancak LOAL ya da LOBL oluş durumuna göre avantajın niteliği değişmektedir. IR angajmanın yani füze dogfightının temelinde hedefe IR füzenin kilitlenebildiği bir açıyla pozisyon alabilmek yattığı için yüksek yanal açı ciddi avantaj teşkil etmektedir. Ama bu füzelerin harp ortamındaki imha/ vurma olasılıkları hemen hemen hiç doğrulanmamıştır. Dolayısı ile şüpheyle yaklaşmakta fayda vardır. Ayrıca LOAL füzelerde de imha olasılıkları değerleri henüz harp ortamında görülmedi (Suriye Mi-17 olayı hariç ancak o da helikopterdi).
Diğer yandan high off boresight füzeler uçakta kask kullanımı gibi bir de zorunluluk oluşturmaktadır. Bu da ayrı bir teknoloji konusuna yol açıyor. Kasklardaki objektif kaymaları, kaskların ağırlaşması, görüntü işlem algoritmalarının kalitesi gibi bir sürü zaaf olabilecek unsur da devreye girmektedir (F-35 kaskının ağırlığından pilotların sürekli şikâyet etmesi vb). Son olarak klasik birinci nesil ya da ikinci nesil (IR arayıcı nesilleri) veya üçüncü nesil (çift renk IR arayıcı) füzelerin high off boresight olması oldukça zordur.
Bunlar anlık dar görüş açılı başlığın hızlı hareketi ile geniş görüş açısı oluşturmaya çalışan arayıcılardır. Ancak high off boresight bir füze büyük olasılıkla IIR (imaging infra-red) arayıcıya yani 4ncü nesle sahip olmalıdır. Bu tip bir arayıcı ile high off boresight yapılabilir. Burada da takip algoritmalarının kalitesi gibi bazı konular devreye giriyor.
High off boresight konusu ile ilgili bir miktar bilgi vermeye çalıştım. Kaska monteli nişangâhın çalışma prensipleri ise ayrı bir konu.
HIGH OFF BORESIGHT FÜZLERİN BAŞARILI OLMA İHTİMALİNE KARŞI GÖRÜŞLER
İsrail Rafael üretimi Python 5’in henüz operasyonel başarısı olmasa da, çok sayıda kanatçıklar sayesinde 60 G’lik üstün manevra kabiliyeti, EOIR/IIR görüntüleme, 180 derece kilit 360 derece angajman gibi high off boresight füze olmasının yanında ayrıca lazer proximity sensörler sayesinde pilot kabinine saldırı gibi üstün özellikleri vardır.
Ancak başka bir görüşlere göre PYT-5 gibi high off boresight füzeler günümüzde çok başarılı olmayabilir. Hatta ilginçtir gelecekte başarılı olacağını iddia edenler var. Daha doğrusu bu özelliğin hava savaşında en avantajlı üstünlük sağlayıcı olmayacağını iddia etmekteler. “Hatta dezavantaj olabileceği durumlar vardır” iddiaları çokta mantıksız değildir (Tıpkı aktif radar güdümlü füzelerin aslında çok uzun menzilli olmasının bir fark oluşturmayacağı, hedefin garantili imhası için genelde R-MIN ile RTR noktası arasından yani yaklaşık 30-40 km’lik bir yakınlığa gelindiğinde ateşlendiği söylemek veya söyleyenler gibi).
Tekrar ısı (IR) güdümlü kısa menzillilere yani PYT-5’e dönecek olursak diğer IR füzeler ile çok farklı olmayacağı konusundaki teorilere bir göz atalım. Şöyle ki; 360 derecelik kilitlenebilme kabiliyeti iyi bir özellik olsa da doğru zamanda defensive (savunma amaçlı manevralar) olmasını bilen bir düşman karşısında çok farklı sonuçlar çıkaramayabilir.
Bu birkaç ihtimale dayanıyor;
-En öne çıkan sebep, füzenin 90 derece ve daha yukarı açılardaki hedeflere angaje olduğu durumlarda hedefini takip etse bile yapacağı manevra yüzünden çok büyük oranda hız kaybedecek olmasıdır. Modern Fox2 füzeleri bilindiği gibi çok yüksek “g” gerektiren manevraları yapabilir. Ancak bu aşırı “g” onların hızını ciddi seviyede sınırlar. Yani Python-5’in olası 3-9 hattının arkasına yapılacak herhangi bir atışında, dönüş sırasında motorunun çalışma süresini ciddi oranda harcandığını, çekilen yüksek “g”lik manevra nedeniyle hızının düz atışa oranla çokta artmadığını göz önüne alınırsak artık füzenin uçağı karşıladığı anda hareket enerjisinin büyük kısmını kaybetmiş olduğunu söyleyebiliriz.
Eğer füzenin hedefi olan uçak biraz hız ve uçak için yüksek “g”lik manevra kabiliyeti varsa füzeden kurtulma ihtimali oldukça yüksektir. Bunun için hem hedef uçağın, hem de düşman pilotun işini iyi yapması gerekir (Geçen bölümde AIM-9X’in motorunun 5 saniyelik yakıtı olduğunu söylemiştim. Pyt-5’de çok farklı değildir).
-Şüphesiz 3-9 hattının altına yapılacak atışın, 3-9 hattının üstüne yapılacak bir atışa oranla isabet oranı çok daha düşüktür. Ancak 3-9 hattının altına yapılacak atışta füzenin yanlış manevra yapacak düşman için ölümcül olacağı unutulmamalıdır. High off boresight füze ile 3-9 hattına yapılan atışta tek sorun yüksek “g” ile enerji kaybı değil, uçuş süresinin örneğin 4 saniyenin üzerine çıkması gibi durumlarda yani uzaması durumunda hedefin size karşı atış pozisyonu alabilecek olmasıdır.
Ayrıca 3-9 hattının altına yapılacak atışta, atışı yapan uçağın yapabileceği defensive manevraların ciddi şekilde sınırlanması söz konusudur. Günümüz modern avcı uçaklarının performansları göz önüne alındığında 3-9 hattının arkasına yapılacak bir atışta, atış yapıp kaçma ihtimalinin çok düşük olduğu görülür. Burada atıcı uçağın yapabileceği en iyi, hatta tek başarılı manevra yine füzenin izlediği yolu takip ederek offensive (saldırgan taarruz amaçlı manevra) olmaya devam etmesidir. Bu sebeplerle atış sonrası defensive olmak çok büyük risk almak demektir.
-3-9 hattının altına yüksek off boresight ile yapılan atışlarda yukarıdakilere ilaveten başka bir dezavantaj ise; Fox2 füzelerinin kolayca harcanamayacak oluşudur. BVR veya Fox3 füzeleri hava savaşını kökten değiştirmiştir. (Isı güdümlüler Fox2, radar güdümlü orta-uzun menzilliler Fox3) Bu yüzden füzeler için bir çeşit değerlilik ölçeği yani harcana bilirlik ölçeği ortaya çıkmıştır. Bu ölçeğe göre Fox3 füzeleri yüksek oranda, Fox2’ler ise düşük veya kıt harcana bilirlik göstermektedir. Bu BVR angajmanlarının tabi sonucudur. Günümüzde eskiye nazaran Fox2 füzeleri, Fox3 füzelerine oranla tam ters bir şekilde harcanamaz hale gelmiştir. Eğer hava savaşı Fox3 füzeleri ile sonlandırılamamışsa taraflar bir şekilde Fox2 menzilinde üstünlük arayacaktır.
-Son yıllarda Fox2 angajmanlarında Fox3’e oranla vuruş yüzdesinin ciddi artışı, Fox2 füzelerinin değerini oldukça yükseltmektedir. Kaçacak herhangi bir Fox2 füzesi sadece sizi değil eğer varsa diğer dost uçakları da ciddi derecede tehdit edecektir. Fox2 füzelerinin değerini arttıran önemli bir diğer etken de tabi olarak Fox3’ler harcandıktan sonra sıra gelen Fox2’lerinde harcanmasından sonra elde makinalı toptan (20mm’lik gatling vb.) başka bir şey kalmamasından ötürü düşman uçağını top menziline almaya çalışırken başka bir düşmanın füze menziline rahatlıkla girilebilecek olunmasıdır.
Dolayısı ile 3-9 hattının altında vuruş yüzdesinin genellikle düşük olması yani riskin çok yüksek olması, Fox2’lerin harcana bilirlik değerleri ile birleştiğinde oldukça yüksek risk içerir. Bu nedenle yakın gelecekte (uzun vadede değil) hava savaşları çok büyük çoğunlukla hedefin 3-9 hattının üstünde olduğu senaryolarda gerçekleşecek. İlk gören ve buna bağlı ilk ateşleyen olmak oldukça önemli olacak.
-High off-boresight kabiliyeti ile ilgili dikkat çekici bir diğer eleştiride bu kabiliyetin sağladığı avantajların düşman üzerinde oluşturduğu etkinin aynı olmaması. Bundan etkili olan faktör ise alışılmışın aksine bizim değil düşmanın teknolojik seviyesi. Yani özellikle düşman uçaklarının kabiliyetlerinin düşük olması normalde riski azaltacağı yerde burada artırmaktadır.
Şöyle ki; birinde IR füze uyarıcısı MWR olan, diğerinde olmayan iki düşman uçağı olsun. IR füze uyarıcısı olan uçağa 3-9 hattının altına doğru atış yaptığımızda düşman uçağı kaçınma manevrası yapmaya başlayacaktır. Bu durumda füze uçağı vuramasa bile burada avantajlı biz oluruz. Çünkü biz offensive olurken, düşman defensive olacaktır. Ancak MWR’nin olmadığı bir düşman uçağına yapılan atışta düşman füzenin farkında olmayacağından büyük ihtimalle bize doğru offensive manevra yapmaya yani bize yaklaşarak atış pozisyonuna geçmeye devam edecektir.
Bu durumda füzemizin uçağı kesin olarak vuracak olması durumunda bile düşmanın füzesi bize kilitlendiği için (bizden daha kısıtlı bir boresight kabiliyeti olması durumunda bile) füzeyi ateşlemesi yüksek olasılıktır. Yani birbiri ile angajman içerisinde olan iki uçağın birbirlerini vurma ihtimalleri yüksek “off-boresight” ile pekte düşük değildir. Dikkat edilirse burada teknolojik olarak geride kalmanın bir çeşit avantaj sağladığı görülecektir. Bu açıdan bakıldığında bu fikri savunanlara göre yüksek off-boresight kabiliyeti özellikle gelecekte, yani en azından IR uyarıcılarının standartlaştığı bir ortamda çok daha üstünlük sağlayıcı (dikkat edilecek olursa ölümcül demiyorum) bir kabiliyet olacağını değerlendirebiliriz.
“Bütün bunları neden anlatıyorum? Başta anlattığım high off boresight-yüksek yanal görüş açısı kabiliyetini kötülemek veya eleştirileri de vererek sizlerin tercih ve karar vermesini sağlamak için değil. Takdir edersiniz ki hiçbir zaman bir F-16 alıpta hava muharebesine katılacak değilsiniz (pilotlarımız bunları zaten biliyordur).
Ancak sizler; bir askeri veya sivil uzman personel veya havacılık meraklısı veya basın mensubu vb. olarak yarın bir gün hava kuvvetlerimize AIM-9X BII modelleri alınmaya başladığın da veya mevcut olan Block1 modeli için “bizde off boresight füzeler var, herkesi vururuz veya şu ülkede, şu geri kalmış uçağı nasıl vuramadık” vb. ifadeler gerektirecek olaylar yaşandığında gerek hava savaşı, gerekse füze kabiliyetlerini ve dezavantajlı yönlerini anlamış olmanızı amaçlıyorum. Yoksa herhangi bir füzeyi yermek veya reklam yapmak veya eğitim dokümanı hazırlamak gibi bir gayem hiçbir zaman olamadığı gibi şimdi de yok. Sadece hava savaşları konusunda bilgilendirmeyi amaçlıyorum o kadar.”
-Bir diğer dezavantajda aynı kabiliyette olan uçak ve füzelerin karşılaşmasında olabilir. Her iki eşdeğer uçak ve füzeler ateşlendiğinde taraflar aynı riski almış demektir. Burada iki taraf için yapılabilecek hayatta kalma ihtimallerini en yükseğe çekecek olan durum hedefin atıcı uçakların radarı tarafından izlenebildiği durumdur. Ancak bu durumda taraflar arasında kayda değer bir hayatta kalma ihtimali farkı olacaktır.
Aslında 3-9 hattını altında kalan ve hava-hava füzesi taşıyan her bir uçak bizim uçağımız için ciddi bir tehdit olacaktır. Bunun en büyük nedeninin düşmanın uçağının bizim füzemizin onu vurmasından çok daha önce atış pozisyonu alabilecek olmasıdır. Burada füzemiz çok hızlı olur ise o zaman bu atış başarılı olabilir. Ancak ne Python-5, ne AIM-9X ve nede R-73 mevcut hızları itibari ile düşmanın atış pozisyonu alması engelleyecek kadar hızlı değillerdir.
Hesaba Fox2 füzelerinin harcana bilirliği de eklendiğinde alınacak göreceli yüksek riskin bedeli ağır olabilir. Unutulmamalıdır ki günümüzde Fox2 füzelerini kaçırmak yani boşa harcamak geçmişe göre çok daha ölümcül sonuçlar ortaya koyabilmektedir.
Hava-hava füzesi taşıyan uçağa 3-9 hattının altında ise atış yapmak riskli veya mühimmatı kalmamış herhangi bir hava-hava tehdidi içermeyen bir uçağa yüksek off-boresight atış yapmak ne kadar mantıklıdır? Burada zorlama bir atış yapmak mı yoksa hedefe radar kilidinin atıldığı bir pozisyonda yapılacak bir atış mı daha tercih edilebilir olacaktır? Bu kısımda hedefin atış sonrası akıbetinin belirlenmesi konusu da etkili olacaktır.
Fox2 füzeleri eğer radar kilidi yoksa zaten menzil bilgisi sağlayamazlar. Dolayısıyla pilotun hedefin uzaklığı konusunda net bir bilgisi olmayacağından atış yapıldıktan sonra füzenin hedefini vurup vurmadığının kontrol edilmesi ihtiyacı büyük ölçüde artacaktır. Yani bir şekilde pilot hedefi ile görsel temas sağlayacak şekilde manevra yapmalıdır. Ancak radar kilidinin olduğu yani 3-9 hattının büyük oranda üstünde olan bir hedef için atış sonrası füze akıbetinin belirlenmesi için ekstra bir çaba gösterilmesi gerekmeyecektir.
Çok sayıda hava aracının yer aldığı bir ortamda ise bütün bu teoriler çok farklı değişiklikler gösterebilir. Fox2 menziline girildiğinde ilk atışı yapmak oldukça önemli olduğundan 360 derece kabiliyeti olan Python 5 öne çıkmaktadır. Ancak genellikle ilk atışın önemini geride bırakabilen bir durum vardır ki o da Fox2’yi kaçırmaktır. Bu durum F-16 gibi nispeten az hava-hava yükü taşıyabilen (6 füze) uçaklar için daha da önemlidir. Fox2 atışlarının bu kadar önemli olmasının nedeni ise hedefe radar kilidi atıldığı zaman ortaya çıkan ve vuruş ihtimali bilgisinin kısımları ile ilgilidir.
Fox2 menzilinin çoğunlukla vuruş ihtimalinin yüksek olacak mesafelerde olması ve zaten kısa olan uçaklar arası mesafe uçakların birbirlerini oyalamaları için yeterli değildir.(Fox3’lerin tersine) Fox2 menzilinde bir saniyenin bile önemli olduğunu düşündüğümüzde özellikle çok sayıda uçağın içinde bulunduğu bir angajmanda kaçan füze daha da önemli olabilmektedir. Aslında “first shot,first kill” deyimi defensive olabilmek yani savunma pozisyonu üzerine kuruludur.
Sonuç olarak, günümüz hava muharebelerinde 3-9 hattının altı gibi yüksek yanal görüş açısı atışlar yapmak şu an için çok önemli bir kabiliyet olup olmadığı tartışmaya açıktır. Çünkü bir görüşe göre çoğunlukla hasım uçağın defensive olması sağlanamayacaktır. Ancak gelecekte IR füze uyarıcılarının yaygınlaşması ve standartlaşması ile yüksek off-boresight atışlar yapmak ciddi taktiksel üstünlük anlamına gelecektir. (Bkz; MİLLİ MUHARİP UÇAK (MMU) | TAI TF-X UÇAĞI)
Kaynak: Kokpit Aero / Yazar: Hakan Kılıç
